تئاتر خیابانی همواره در زندگی مردم حضوری پررنگ داشته است. تئاتر آن‌گونه که تاریخ به ما می‌گوید از دل آیین‌ها، مراسمات و رقص‌ها برآمده است و برای عامه مردم اجرا می‌شد. از این رو، تئاتر خیابانی منشأ باستانی دارد؛ یعنی در خیابان‌ها و میدان‌های مصر باستان و در فرهنگ یونانی-رومی رخ می‌داد. برای مثال، تئاتر یونانی را می‌توان در جشنواره دیونیزیا در آتن که مرکز فرهنگی یونان باستان بود دنبال کرد. ژانرهای نمایشی تراژدی و کمدی نیز در این جشنواره به وجود آمدند.
بیشتر تاریخ تئاتر از نمایش‌هایی حکایت دارد که در فضای باز برگزار می‌شدند: در بازارها، نمایشگاه‌ها، کلیساها و دربار پادشاهان. این اتفاق مدت‌ها قبل از اینکه حتی تئاتر در معنای امروزی آن تصور شود، رخ می‌داد!
در عصر مدرن و با شکل‌گیری نهادها و موزه‌ها، اغلب تئاترها به فضای درونی منتقل شدند و تئاتر مخاطبان تصادفی خود را از دست داد. در واقع، تئاتر از قرن 15 تا قرن 20 به طور فزاینده‌ای در فضاهای بسته (ساختمان‌های مخصوص نمایش) توسعه یافت و تمام تکنیک‌های تئاتری که در خیابان متولد شدند به تدریج ویژگی‌های آنچه را که امروزه به عنوان “تئاتر صحنه” (stage theatre) شناخته می‌شوند را شکل دادند.
در اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی، رشد فرهنگی زیادی وجود داشت. تئاتر سرپوشیده که همیشه در حال توسعه و تکامل بود، در اینجا صحنه را ترک کرد و به خاستگاه خود، خیابان‌ها بازگشت تا اشکال جدیدی از این هنر را تجربه کند. ما در این مقاله اکسپرس مگ می‌خواهیم درباره تئاتر خیابانی، خاستگاه و دلایل آن صحبت کنیم.
تاریخچه تئاتر خیابانی
تاریخچه تئاتر خیابانی به قرن نوزدهم بازمی‌گردد، زمانی که کارگران و تشکلات حزبی، در طول انقلاب صنعتی اروپا، نمایشنامه‌هایی نوشتند و اجرا کردند. زنان نیز نمایشنامه‌هایی را در جریان جنبش حق‌رأی در لندن در آغاز قرن بیستم تولید کردند.
در انقلاب روسیه، نمایش‌های زیادی به‌منظور در دسترس‌قرارگرفتن تئاتر برای افراد بی‌سواد در مناطق دوردست و دورافتاده به وجود آمد. تئاتر خیابانی همچنین در جریان جنگ جهانی دوم نقش مهمی در جنبش ضد جنگ ایفا کرد. اواسط قرن بیستم نیز شاهد نمایش‌هایی در آمریکا و انگلستان بودیم که به موضوعاتی از قبیل جنبش دانشجویی، جنبش زنان، تبعیض نژادی و جنگ ویتنام پرداخته بود.
بنابراین می‌توانیم بگوییم تاریخ تئاتر خیابانی از مشارکت گروه‌ها و نهادهایی شکل گرفته است که روحیه‌ای اعتراضی داشته‌اند و برای اهداف برابرخواهانه از آن استفاده می‌کردند. در این میان و در کنار آثار هنرمندانی چون آشِش مالا (Ashesh Malla)، می‌توان به گروه‌های مختلفی چون تئاتر چریکی میم‌تروپ سن فرانسیسکو و گروه تئاتر زنده اشاره کرد.
اما ظهور تئاترهای خیابانی مبتنی بر شخصیت‌پردازی را می‌توان در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی پی‌گیری کرد. این تئاترها که از هنر مفهومی بسیار تأثیر پذیرفتند، توسط گروه‌هایی مانند Lumiere and Son، John Bull Puncture Repair Kit، Exploded Eye و Natural Theatre Company بسط پیدا کردند. نمایش‌ها بدون اعلام قبلی صورت می‌گرفتند و شخصیت‌هایی را نشان می‌دادند که بر اساس سناریویی از پیش تنظیم شده به بازی می‌پرداختند و با رهگذران وارد تعامل می‌شدند.
جشنواره‌های تابستانی و برنامه‌های هنری و فرهنگی، هنرمندان مختلفی را از گوشه‌ای از جهان به گوشه‌ای دیگر می‌کشاند. اما آلمان به دلیل موقعیت سیاسی آن در جنگ سرد به یکی از مقاصد اصلی تئاتر خیابانی بدل شد. هنرمندان و گروه‌هایی چون Fura del Baus از اسپانیا، Teatro Nucleo از ایتالیا و Jo Bithume از فرانسه در این کشور به اجرای نمایش پرداختند.
تئاتر خیابانی چیست؟
تئاتر خیابانی یکی از قدیمی‌ترین اشکال تئاتر است که انجام آن به پیش از دوران توسعه فضاها و سالن‌های نمایش برمی‌گردد. این شکل از تئاتر که به طور معمول در یک فضای باز و منطقه‌ای عمومی ارائه می‌شود، اغلب یک «اجرای یافت شده» (Found Performance) نامیده می‌شود، زیرا هم اجراکننده و هم مخاطب، فضایی که اجرا در آن صورت می‌گیرد را «پیدا می‌کنند».
اغلب به اجراگران تئاتر خیابانی «دوره‌گرد» (buskers) می‌گویند. تماشاگران به «دوره‌گردان» اغلب پول یا هدایایی مانند غذا یا نوشیدنی اهدا می‌کنند. همانگونه که بیان شد و از نام آن برمی‌آید، محل اجرای تئاترهای خیابانی اغلب خیابان‌ها، مراکز خرید، پارکینگ‌ها و یا تقاطع‌ها و گوشه‌های خیابان است. تئاتر خیابانی همچنین شامل پرفورمنس‌های متحرکی (moving performances) است که در طول جشنواره‌ها یا در هنگام رژه یا اعتراضات اتفاق می‌افتند.
تئاتر خیابانی می‌تواند شامل شعبده‌بازی، تردستی، تئاتر فیزیکی، میم، سیاه‌بازی، مهارت‌های سیرکی، دلقک‌بازی، کار با آتش، نمایش‌های روحوضی، بندبازی و… باشد. این نمایش معمولاً سِن مشخصی ندارد و نیز تنظیمات نور و افکت‌های صدا بر آن اِعمال نمی‌شود.
چمدان صورتی
یکی از نمونه‌های جالب، سناریوی «چمدان صورتی» (Pink Suitcase) اثر گروه تئاتر طبیعی (Natural Theatre) است. در این نمایش، تعدادی از افراد با لباس‌های شیک و با چمدان‌های صورتی روشن وارد خیابان‌ها یا ساختمان‌ها می‌شوند. آن‌ها در اتوبوس‌ها، ایستگاه‌های تاکسی، مغازه‌ها و… به دنبال همراهان خود می‌گردند، همراهانی که گمشان کرده‌اند.
آن‌ها با کمک رهگذران در مکانی از پیش تعیین شده با یکدیگر ملاقات می‌کنند. این کارشان باعث می‌شود تا ادراک مردم نسبت به آن منطقه، حتی برای لحظه‌ای، تغییر کند و وقفه‌ای در رفتار روزمره به وجود آید. به دلیل اینکه طنز این نمایش برای تمام مردم جهان ملموس است، «چمدان صورتی» در بیش از هفتاد کشور جهان اجرا شده است.
فلش ماب
یکی دیگر از اشکال تئاتر خیابانی که در قرن بیست‌و‌یکم توسعه یافت، فلش ماب (Flash Mob) است. فلش ماب جایی است که گروهی از افراد به طور ناگهانی در یک خیابان یا مکان عمومی جمع می‌شوند و در مدت زمان کوتاهی اقدامی هماهنگ یا غیرعادی یا به ظاهر بی‌معنی انجام می‌دهند.
اغلب این رویدادها از طریق رسانه‌های اجتماعی سازماندهی می‌شوند. همچنین فن‌آوری باعث گسترش اشتراک‌گذاری فرم‌ها و تکنیک‌های تئاتر خیابانی شده است.
اولین فلش ماب رسمی که ریشه در هنر مفهومی و تئاتر سیاسی هنرمند برزیلی آگوستو بوال (Augusto Boal) داشت، در سال 2003 توسط بیل واسیک (Bill Wasik) در منهتن و در فروشگاه بزرگ میسی به اجرا درآمد.
ویژگی‌های تئاتر خیابانی:
- محل اجرای آن فضاهای عمومی، به‌ویژه خیابان، است.
- نمایش اغلب بدون اعلام قبلی برگزار می‌شود.
- سناریو اغلب از پیش طراحی شده است، اما بداهه‌پردازی نیز صورت می‌گیرد.
- تئاتر خیابانی یک اجرای تعاملی است که با مخاطب خود وارد مراوده می‌شود.
- تئاتر خیابانی می‌تواند گستره عظیمی از موضوعات را دربر بگیرد، اما رویکرد سیاسی و اجتماعی در آن پررنگ است.
- تنظیمات نور و صدا در آن به ندرت صورت می‌گیرد.
- حضور و مشارکت در تئاتر خیابانی رایگان (و اغلب تصادفی) است.
تاریخچه تئاتر خیابانی در ایران
شروع تئاترهای خیابانی در ایران بیشتر مربوط به نمایش‌های مذهبی برمی‌گردد. نمایش‌هایی مانند تعزیه و پرده‌خوانی روحوضی که از جمله محبوب‌ترین و قدیمی‌ترین شاخه های هنر نمایشی در کشور محسوب می‌شدند. در دوره‌های تاریخی مختلف تعزیه از سوی دولت‌ها به دلایل سیاسی مورد سانسور و تحریم قرار می‌گرفت؛ ولی با این وجود توانست راه خودش را پیدا کند و به دوره حال حاضر ما برسد. در کشور ما نیز با توجه نبود سالن‌های کافی یا هزینه بالای اجاره‌ها، تئاتر خیابانی هنوز به یکی از گزینه‌های هنرمندان تازه‌کاری است که در ابتدای مسیرشان هستند.
این نوع تئاتر، نوعی از نمایشی است که از دل اقشار مختلف جامعه برخاسته و با استفاده از انگیزه‌های درونی تیم بازیگران، بروز و ظهور کرده است. به‌عنوان مثال در قبل از انقلاب برخی از هنرمندان برای انتقال اعتراض خود به وضع موجود، نمایشنامه‌هایی در این موضوع می‌نوشتند و آن را برای مردم در خیابان‌ها اجرا می‌کردند. این نوع نمایش نه‌تنها در ایران بلکه در کل جهان، صدای اعتراض اقشار ضعیف جامعه بوده است. نوع متن و کارگردانی این نوع نمایش‌ها نیز معمولاً به شکلی ساده و در خور فهم مردم کوچه و بازار بود.
جمع‌بندی
در این مقاله از مجله اسنپ اکسپرس درباره تئاتر خیابانی و تاریخچه آن صحبت کردیم. همان طور که می‌دانید این نوع تاریخ قدمت طولانی در جهان دارد و به‌نوعی پایه‌گذار بسیاری از سبک‌های نمایشی مختلفی شد؛ زیرا در شروع عرصه نمایش، سالن‌های زیادی برای اجرای هنرمندان در شهرها وجود نداشت. به همین خاطر هنرمندانی که می‌خواستند هنر خود را در معرض نمایش بگذارند مجبور بودند که در خیابان این کار را انجام دهند.
سؤالات متداول
شروع تئاتر خیابانی در جهان مربوط به کدام دوران است؟
در قرن نوزدهم تئاتر خیابانی در جهان شروع به شکل‌گیری کرد.
اشکال مختلف تئاترهای خیابانی درجهان را نام ببرید؟
از مدل و اشکال مختلف تئاتر خیابانی می‌توان به چمدان صورتی، فلش ماب اشاره کرد.
