بسته‌بندی بخش مهمی از فرآیند پردازش، نگهداری و توزیع مواد غذایی است. این فرآیند به ویژه در مورد محصولات فاسد‌شدنی که به سرعت خراب می‌شوند حساس‌تر است؛ چون در صورت عدم بسته‌بندی مناسب، طول عمر و کیفیت این محصولات به شدت کاهش می‌یابد. نقش و اهمیت تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی در چنین شرایطی بیشتر آشکار می‌شود. با استفاده از این تکنولوژی و پیشرفت‌هایی که در بسته‌بندی محصولات غذایی انجام شده، نگهداری و انتقال این محصولات آسان‌تر و با کیفیت بهتری انجام خواهد شد. این مقاله به شما کمک می‌کند تا با تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی و فرآیندهای نوین آن بیشتر آشنا شوید.
تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی چیست؟
صنایع غذایی به دلیل نقشی که در سلامت عمومی جامعه دارد، نمی‌تواند از تکنولوژی‌های مرتبط با این بخش بی‌بهره باشد. یکی از مهمترین و کارآمدترین مسائل مرتبط در این زمینه، تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی است. با پیشرفت روزافزون علم و افزایش اهمیت حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست در سال‌های اخیر، بسیاری از تولیدکنندگان صنایع غذایی به دنبال یافتن محصولاتی برای بسته‌بندی هستند که در راستای این اهداف باشد. به طور کلی هدف تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی این است که کیفیت مواد غذایی را پس از تولید حفظ کرده و علاوه بر سهولت استفاده، پسماند حداقلی و قابل بازیافت داشته باشد تا با مسائل زیست‌محیطی هم هماهنگ باشد.
ایمنی مواد غذایی بسیار مهم است و به همین دلیل، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای تولیدکنندگان محصولات بسته‌بندی غذایی وجود دارد. از آن‌جا که این ظروف و محصولات بسته‌بندی مواد غذایی در تماس مستقیم با غذاها قرار دارند، عدم کیفیت آن‌ها می‌تواند بر سلامت و کیفیت مواد غذایی موجود در آن‌ها اثر سوء داشته باشد. این وضعیت در مواردی می‌تواند جان مصرف‌کنندگان چنین غذاهایی را تهدید کند. بسته‌بندی‌های بیرونی هم اگر چه با مواد غذایی به صورت مستقیم در تماس نیستند، اما به دلیل این که از آسیب دیدن بسته‌بندی‌های مواد غذایی جلوگیری می‌کنند، باید از کیفیت مناسب برخوردار باشند.
ویژگی‌های بسته‌بندی مناسب مواد غذایی
به طور کلی انواع بسته‌بندی مواد غذایی باید از ویژگی‌های زیر برخوردار باشد:
برای استفاده خاص در نظر گرفته شوند
سازمان استاندارد الزامات خاصی را برای سطوح در تماس با مواد غذایی، از جمله ظروف و بسته‌بندی‌هایی که غذاها در آن‌ها نگهداری یا پردازش می‌شوند در نظر می‌گیرد. این بسته‌بندی‌ها باید برای تولید مواد غذایی ایمن و متناسب با کاربری تعیین شده در نظر گرفته شوند. مثلا غذاهای گرم در بسته‌بندی‌هایی که قابل گرم‌شدن در مایکروویو هستند یا نوشیدنی‌ها در ظرفی که می‌تواند دماهای پایین را تحمل کند عرضه شوند.
امکان تمیز کردن آسان آن وجود داشته باشد
بسته‌بندی مواد غذایی باید این قابلیت را داشته باشد که به راحتی و به طور موثر تمیز شده و در صورت لزوم، ضدعفونی شود. هر ظرف یا بسته‌بندی که برای نگهداری مواد غذایی استفاده می‌شود، باید صاف و بدون ترک، شکاف، برآمدگی یا شیار باشد. صاف‌نبودن و وجود شکاف در بسته‌بندی علاوه بر این که امکان نفوذ عوامل بیماری‌زا مثل میکروب‌ها را فراهم می‌کند، مانع از تمیز کردن آسان و مناسب بسته‌بندی‌ها هم خواهد شد.
هر گونه نقص در ظروف و بسته‌بندی که با غذا در تماس هستند، می‌تواند باعث ایجاد مشکلات شده یا باکتری‌هایی را در خود جای دهد که به آلوده کردن غذا منجر می‌شوند. یک کسب‌وکار مواد غذایی باید اطمینان حاصل کند که هر ظرف یا بسته‌بندی مواد غذایی که استفاده می‌شود به گونه‌ای طراحی و ساخته شود که در برابر اثرات شوینده‌ها، آب داغ و مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده مقاومت کند.
از مواد استاندارد و مناسب ساخته شده باشد
بسته‌بندی‌های مواد غذایی که با غذاها در تماس هستند باید از موادی ساخته شوند که مواد غذایی را آلوده نکنند و در برابر چربی، ذرات غذا و آب نفوذ‌ناپذیر باشند. ظروف و بسته‌بندی مواد غذایی باید از ترکیباتی ساخته شوند که طعم یا بوی غیرقابل قبولی نداشته باشند. از جمله ترکیباتی که بعضی از ظروف را برای نگهداری برخی از غذاها، خوردن و آشامیدن نامناسب می‌کنند عبارتند از: سرب در برخی از ظروف سرامیکی، چینی و کریستالی، لحیم‌کاری‌ها، فلزات گالوانیزه و پیوتر و آلیاژهای مس در ظروف سفالی بدون لعاب و… .
ماده‌ای که در بسته‌بندی مواد غذایی استفاده می‌شود باید در برابر کاربردهای دیگری که ممکن است در معرض آن‌ها قرار بگیرد هم مقاوم باشد. مثلا ظروف نگهداری غذاهای نیمه‌آماده باید امکان قرار دادن ظرف در مایکروویو یا نگهداری در فریزر را هم داشته باشند. این ظروف و بسته‌بندی‌ها برای قرار گرفتن در شرایط مختلف آزمایش شده و قابلیت‌های مختلف آن‌ها در روی ظروف درج می‌شود. ظروف یک‌بارمصرف کدهای استاندارد خاصی دارند که امکان استفاده مجدد آن‌ها برای تماس با غذا محدود شده است. اقلام یک‌بارمصرف عموما به عنوان مواردی تعریف می‌شوند که سازنده آن کالا قصد دارد فقط یک بار در ارتباط با مواد غذایی از آن استفاده کند. البته ممکن است کاربردهای غیر غذایی دیگری وجود داشته باشد که امکان استفاده مجدد از این ظروف را ایجاد کند.
تکنولوژی‌های جدید و آینده‌نگر در بسته‌بندی مواد غذایی
تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی همواره در حال پیشرفت و هماهنگ شدن با یافته‌های جدید علمی است. ۵ فناوری زیر در بسته‌بندی مواد غذایی نه تنها از غذاها در برابر آلودگی محافظت می‌کنند، بلکه به آسان‌تر شدن زندگی کمک خواهند کرد.
1- بسته‌بندی‌های محلول در آب
یک شرکت تولید کننده محصولات محلول در آب در آمریکا، سیستم‌های تحویل خوراکی ایجاد کرده که اساسا کیسه‌های غذایی قابل حل شدن در آب هستند. گفته می‌شود این بسته‌بندی‌ها که در زیر آب داغ به سرعت حل می‌شوند، در هنگام خوردن طعم قابل چشیدنی ندارند. شرکت تولید کننده مدعی است که این محصولات برای بسته‌بندی خوراکی‌هایی مانند پودرهای نوشیدنی، غلات، سوپ، سس و… بسیار مناسب است. اما به نظر می‌رسد که چنین محصولاتی باید برای هر نوع ماده غذایی به صورت اختصاصی طراحی شده و در حال حاضر، برای محافظت در برابر آلودگی هم‌چنان به بسته‌بندی ثانویه نیاز دارند.
2- بسته‌بندی‌های هوشمند
اگر بسته‌بندی مواد غذایی بتواند به مصرف‌کنندگان بگوید که مواد غذایی موجود خوب است یا بد چه می‌شود!؟ گروهی از محققان در حال بررسی چیزی به نام زبان الکترونیکی هستند که می‌تواند از طریق حس‌گرهای تعبیه شده در بسته‌بندی مواد غذایی، کیفیت آن‌ها را تست کند. در این صورت اگر غذا فاسد یا آلوده شود، بسته‌بندی تغییر رنگ داده و به آن‌ها هشدار می‌دهد که هنوز ماده غذایی قابل مصرف است یا باید دور انداخته شود. در همین راستا دانشمندان هلندی هم در تلاش هستند تا با ایجاد بسته‌بندی هوشمند با ماده نگهدارنده داخلی خاص، مواد غذایی را قبل از خراب شدن نجات دهند!
3- بسته‌بندی‌های میکرو
یک تیم تحقیقاتی از دانشگاهی در تگزاس با استفاده از نانو تکنولوژی توانسته چیزی را که احتمالا معجزه آینده بسته‌بندی مواد غذایی باشد تولید کند: میکرو. این ماده هزاران بار نازک‌تر از موی انسان است و فقط از آب، نوعی پلیمر محلول و ۷۰ درصد ذرات خاک رس تشکیل شده است. این نوع بسته‌بندی در مقایسه با پلاستیک به طور قابل توجهی دوست‌دار محیط زیست بوده و دارای ویژگی‌های ظرف‌های نگهدارنده شیشه‌ای است. به نظر می‌رسد این نوع بسته‌بندی بهتر از هر چیزی می‌تواند گاز نوشیدنی‌ها را در خود نگه دارد.
4- بسته‌بندی‌های خود سرد شونده و خود گرم شونده
در حال حاضر قوطی‌های نوشیدنی توسط برخی از شرکت‌ها طراحی شده‌اند که با آزاد شدن یک مایع خنک‌کننده فعال، باعث خنک شدن سریع نوشیدنی موجود در قوطی می‌شوند. این بسته‌بندی‌ها که دمای مایع موجود در خود را تا سی درصد کاهش می‌دهند، قابلیت بازیافت صد در صدی دارند. از این نوع بسته‌بندی می‌توان علاوه بر نوشابه برای نوشیدنی‌های ورزشی، الکل و… هم استفاده کرد.
بسته‌بندی‌های خود گرم‌شونده هم برای زمانی که به مایکروویو برای گرم کردن غذای خود دسترسی ندارید مثل کمپینک یا مسافرت‌های طولانی بسیار مناسب هستند. برخی از این نوع بسته‌بندی‌ها که به نام هات پات شناخته می‌شوند، برای گرم کردن غذاهایی مثل سوپ، پاستا، برنج و… فقط به آب و حدود ۱۵ دقیقه زمان نیاز دارند. این نوع جدید از تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی امیدها را به خرید وعده‌های غذایی گرم بدون نیاز به منابع گرمازا افزایش دهد.
بسته‌بندی‌های ضدمیکروبی
بسته‌بندی‌های ضدمیکروبی نه تنها از غذا در برابر باکتری‌ها محافظت می‌کنند، بلکه به صورت فعال در برابر آن‌ها عمل خواهند کرد. محققان کاغذی تحت عنوان کاغذ کُشنده تولید کرده‌اند که ضدباکتری بوده و با پوشش نانوذرات نقره می‌تواند با ورود میکروب به غذا مقابله کند. شرکت کداک هم توانسته بسته‌بندی‌های ضدمیکروبی بسازد که می‌توانند اکسیژن را جذب کرده و غذا را تازه‌تر نگه دارند.
همچنین ببینید: همه چیز درباره ی رشته دانشگاهی تکنولوژی مواد غذایی
روش های جدید در بسته بندی مواد منجمد
برخی از مواد خوراکی نیاز به بستنه‌بندی‌های خاص‌تری دارد. به‌عنوان مثال برخی از سبزی‌ها و میوه‌ها لازم است که به‌صورت منجمد بسته‌بندی شوند. این بسته‌بندی اغلب با دستگاه و بلافاصله بعد از انجماد انجام می‌شود. پوشش مواد بسته بندی منجمد نیز باید ضد رطوبت و تبخیر و محکم و با دوام باشد تا در جابه‌جایی‌ها آسیب نبیند و هوا وارد آن نشود. همچنین باید در برابر چربی غذا، روغن و همچنین آب نیز مقاوم باشد. این بسته‌بندی‌ها را باید بتوان به‌راحتی علامت گذاری کرد و مواد درون آن قابل شناسایی باشد.
به‌عنوان مثال فویل‌های آلومینیومی ضخیمی برای بسته‌بندی مناسب است. با این وجود به دلیل این که به‌راحتی قابل سوراخ یا پاره شدن است بهتر است که از یک لایه اضافه نیز استفاده شود؛ ولی فویل‌های آلومینیومی نازک برای بسته‌بندی انواع مواد غذایی و خوراکی کارایی ندارد؛ زیرا به‌راحتی پاره می شوند.
وسایل دسته بندی خوب شامل:
- مقوای ضخیم و موم اندود
- کاغذ و پلاستیک سلوفان
- ظروف محکم از جنس شیشه، پلاستیک و آلومینیوم
- کیسه‌های مقاوم نایلونی
- ورق‌های بسته بندی ضد تبخیر و رطوبت
نتیجه‌گیری
بسته‌بندی‌ها نقش مهمی در حفاظت و زیبایی محصولات دارند. این موضوع در مورد محصولات غذایی اهمیتی صد چندان پیدا می‌کند. چون بسته‌بندی مواد غذایی علاوه بر حفظ سلامت و جلوگیری از ورود عوامل بیماری‌زای خارجی به محصول، فعل و انفعالات شیمیایی داخلی که منجر به کاهش کیفیت یا فساد آن می‌شود را هم کنترل خواهد کرد. تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی در این راستا با به کارگیری راهکارهای نوین و روش‌های جدید و به‌روز در تلاش است تا تازه‌ترین یافته‌های علمی را در این زمینه استفاده کند.
سوالات متداول
منظور از تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی چیست؟
بسته‌بندی مواد غذایی به صورت مستقیم با غذا در تماس بوده و نقش موثری در سلامتی انسان دارد. تکنولوژی بسته‌بندی مواد غذایی به معنی استفاده از فناوری‌هایی برای این کار است تا تولید، نگهداری و ارسال غذاها آسان‌تر و سالم‌تر انجام شود.
فناوری‌های جدید بسته‌بندی مواد غذایی کدامند؟
در حال حاضر روش‌های نوینی برای این منظور به کار گرفته می‌شود که بسته‌بندی‌های خود گرم و خود سرد شونده، بسته‌بندی‌های زباله صفر، کپسول‌های قهوه قابل کمپوست، بسته‌بندی‌های حل شونده در آب و… از این موارد هستند.
انواع بسته‌بندی مواد غذایی کدامند؟
برای هر ماده غذایی بسته به شرایط نگهداری و ویژگی‌های آن می‌توان از بسته‌بندی‌های کاغذی، پلاستیکی، جعبه، قوطی، کارتن، سینی، پالت و…. استفاده کرد. شرایط نگهداری و بسته‌بندی میوه‌ها و سبزیجات مختلف، نوشیدنی‌ها، غذاهای نیمه آماده و… با هم متفاوت است.
