ازدواج در تمامی فرهنگ‌ها در واقع قراردادی است که بین دو نفر بسته میشود و به موجب آن تا لحظه‌ای که این قرارداد به هر دلیل فسخ شود، آن دو به زندگی مشترک می‌پردازند. اما رسوم ازدواج چیست؟
همان‌طور که می‌دانید در فرهنگ‌ها و ملیت‌های مختلف مجموعه آداب و رسومی برای هر موضوع اجتماعی از قدیم تا به امروز برقرار است. هرچند این مجموعه آداب می‌توانند با گذشت زمان دچار تغییر و دگرگونی شوند. رسم عروسی نیز یکی از آداب و سننی است که در هر کشور و بالطبع شهری مختص به همان فرهنگ اجتماعی است. مواردی مانند بحث جهزیه، قباله برون، حنابندان، مراسم پاتختی، پاگشا، جشن عروسی و… از جمله آداب و رسوم ازدواج در ایران قدیم به شمار می‌رفتند که امروز نیز برخی از آنها به همراه تغییراتی جزئی هنوز باقی مانده و انجام می‌شوند. با اینکه شاید جوانان امروزی آنچنان به رسوم ازدواج پایبند نباشند و جذابیتی در اجرای این آداب و رسوم برای آنها وجود نداشته باشد، اما به هر روی اطلاع از این خرده فرهنگ‌ها می‌تواند بسیار جذاب باشد. در واقع هر جامع‌شناس برجسته‌ای از دل همین آداب و رسوم قدیمی پی به مناسبات اجتماعی امروز جوامع خواهد برد. بنابراین در این مطلب سعی کرده‌ایم چند نمونه از آداب و رسوم کلی ازدواج و در ادامه چند رسم موردی از اقوام و شهرهای مختلف ایران را به صورت خلاصه بیان کنیم.
آداب و رسوم ازدواج در ایران قدیم
در این بخش شما را با چند کلید واژه اصلی در بحث رسوم ازدواج ایرانی _که برخی از آنها امروز در شهرهای بزرگ مرکزی ایران نیز هنوز رایج است_ آشنا می‌کنیم:
1. خواستگاری
در میان آداب و رسوم ازدواج در ایران قدیم، خواستگاری به عنوان جلسه معارفه‌ای بین خانواده طرفین و نیز خود شخص مرد و زن برگزار می‌شد. در مراسم خواستگاری پسر و خانواده درجه یک به خواستگاری دختر مورد نظر می‌رفتند. سوالاتی درباره وضعیت مالی، اخلاق، تحصیلات و نیز نظرات عمومی‌تر مطرح می‌شد و دو طرف باید به این سوالات پاسخ می‌دادند. جلسه خواستگاری در صورت تمایل دو طرف می‌توانست ادامه یابد تا شناخت بیشتر شود. هرچند اگر در میانه بحث یکی از طرفین از ادامه روند دچار ناامیدی گردد و به اصطلاح طرف مقابل را نپسندد، جلسات متوقف شده و احتمالاً بهانه‌هایی آورده می‌شد. در ایران قدیم اما معمولاً در جلسه اول مادر و خواهر پسر به خواستگاری دختر می‌رفتند و پس از دیدن دختر و خانواده‌اش نتیجه می‌گرفتند که آیا دختر خانم مورد نظر برای پسرشان مناسب است یا خیر. پس از این با مشورت با پسر در جلسه بعدی همراه با وی به خواستگاری دختر می‌رفتند. جلسات بعدی احتمالاً در یک یا دو جلسه به اتمام می‌رسید.
2. مراسم بله برون
پس از اینکه دو طرف همدیگر را برای ازدواج پسندیدند و خانوادهها نیز موافق این پیوند بودند، مراسم بله‌برون انجام میشود. در این جلسه به اصطلاح بزرگ‌ترهای خانواده دور هم جمع می‌شدند و درباره پاره‌ای از مسائل مانند میزان مهریه و شرایط ازدواج و تاریخ آن با همدیگر به بحث و تبادل نظر می‌پرداختند. در مراسم بله برون که دیگر بحث ازدواج کاملاً رسمی و قطعی شده، خانواده داماد برای عروس هدایایی می‌بردند و در اصطلاح او را نشان یا نامزد داماد می‌کردند. معمولاً انگشتری با عنوان نشان به دست عروس می‌کردند و یک قواره پارچه و گاهی کله قند به نشانه مبارکی پیوند و شرینی به خانواده عروس هدیه می‌دادند.
3. مراسم عقدکنان
یکی از رسوم اصلی ازدواج در ایران اسلامی، بحث عقد یا خواندن صیغه محرمیت است. معمولاً عقد به دو صورت انجام می‌گیرد، گاهی بعد از بله دادن قطعی عروس به داماد خطبه عقد در محضر رسمی و یا خانه عروس طی یک جشن کوچک خانوادگی خوانده میشود. در این حالت تا زمانی که دو طرف به یک خانه مشترک نرفته‌اند، آنها نامزد یکدیگر نامیده می‌شوند. در حالت دوم اما خطبه عقد بعد از گذشت دوران نامزدی و در شب عروسی خوانده میشود. در هر دوی این رسم‌ها میزان مهریه از قبل تعیین شده و توسط عاقد خوانده و عروس خانم بعد از سه مرتبه بله نهایی را با اجازه خانواده و بزرگ‌ترها خواهد داد.
در روزهای نامزدی تا روز اصلی عروسی معمولاً هدایایی به مناسبت‌های گوناگون مانند اعیاد مذهبی یا ملی و یا مناسبت‌های ویژه‌ای مانند روز مرد و زن، تولد و… از طرف خانواده داماد به عروس و بالعکس اهدا میشود.
4. مراسم پاگشا یا پاگشاکُنان
مراسم پاگشا در میان رسوم ازدواج، یکی از مراسمی است که در طی آن عروس و داماد که بعد از عروسی به خانه خود رفته‌اند دعوت می‌شوند تا به خانه اقوام هر کدام از طرفین رفت‌وآمد کنند. عمه، خاله، عمو، دایی، مادربزرگ و… هر دو طرف زوجین را دعوت میکنند تا در یکی از وعده‌های شام یا ناهار به خانه آنها رفته و برای آنها جشنی خودمانی می‌گیرند تا به اصطلاح آغاز رفت و آمد آن دو به خانه ایشان دچار گشایش شود.
5. جهزیه و خرید اسباب و وسایل خانه مشترک
در بسیاری از شهرهای ایران خانواده عروس موظفند تا مایحتاج زندگی مشترک مانند ظروف، وسایل آشپزخانه، سرویس خواب و بوفه، یک قطعه فرش، مبلمان استیل یا پذیرایی و… را برای عروس و داماد خریداری کنند. از سمت دیگر خانواده داماد نیز وظیفه دارد تا اسباب و وسایلی مانند تلویزیون و سیستم صوتی، مبلمان راحتی، یک قطعه فرش و… را خریداری کند. همچنین هدایایی مانند ریش تراش و کت و شلوار دامادی نیز از طرف خانواده عروس به داماد هدیه میشود. از سمت دیگر آینه و شمعدان عمدتاً نقره، سشوار و محصولات آرایشی و بهداشتی، لباس خواب و… نیز از سمت خانواده داماد به عروس خانم هدیه میشود.
چند روز قبل از مراسم عروسی و پیوند مشترک، خانواده عروس به خانه زوجین رفته و به اصطلاح جهیزیه را می‌چیند. در شب عروسی پس از اتمام جشن پرشکوه، خانوادهها پس از مراسم بوق‌کشان که از طریق تعقیب ماشین عروس و پخش آهنگ و بوق اتفاق می‌افتد، به خانه عروس و داماد می‌روند و جهزیه، لباس‌ها و زیورآلات عروس و همچنین چینش خانه عروس را مشاهده میکنند.
6. مراسم سنتی مادر زن سلام!
یکی دیگر از رسوم ازدواج در ایران قدیم، مراسم مادر زن سلام! است. در طی این مراسم، صبح روز بعد عروسی داماد به خانه عروس رفته و هدیه‌ای به مادر زن داده و از او به خاطر عقد دخترش تشکر ویژه و دستبوسی میکند.
7. رسوم ازدواج در ماه عسل
ماه عسل در واقع جذاب‌ترین و شیرین‌ترین رسم قدیمی دوران ازدواج است. در این مراسم عروس و داماد به مسافرت رفته و برای اولین بار طی یک ماه زندگی و تفریحات مشترک را تجربه میکنند. واژه عسل در ماه عسل به افسانه‌ای کهن اشاره دارد که در طی آن در بابل قدیم چهار هزار سال پیش، پدر عروس برای داماد معجونی آماده می‌کرد که ماده اصلی تشکیل‌دهنده آن «عسل» بود. از این رو به ماه اول زندگی مشترک که معمولاً به مسافرت و جشن و شادی می‌گذرد، ماه عسل گفته میشود.
چند نمونه موردی از رسوم ازدواج در فرهنگ‌های مختلف اقوام ایرانی
حال که اطلاعات کلی درباره رسوم ازدواج ایرانی خواندید، شما را با چند نمونه از آداب و رسم عروسی در شهرهای مختلف ایران زمین آشنا می‌کنیم:
آداب و رسوم ازدواج بختیاری ها (رسوم خواستگاری و شیوه انتخاب همسر)
بختیاری‌ها یکی از اقوام ایرانی هستند که معمولاً در جنوب غربی ایران شامل استان‌های چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و نیز اصفهان زندگی میکنند. در واقع این اقوام لرهایی هستند که با زبان بختیاری سخن میگویند و تاریخ آنها نشأت گرفته از کوچ‌نشینی در دشت‌های خوزستان و چهارمحال و بختیاری است. اما آداب و رسوم ازدواج بختیاری ها شامل چه مواردی میشود؟
در خواستگاری و برگزیدن همسر به شیوه سنتی بختیاری، نقش پدر، مادر و خانواده از همه پررنگ‌تر است. هرچند امروز دیگر آنچنان این رسم و رسوم مورد توجه قرار نمی‌گیرد، اما شرح آنها می‌تواند جالب توجه و البته بحث‌انگیز باشد.
- ازدواج به شیوه ناف‌بُرون: اگر دختر و پسری تقریباً همزمان با همدیگر در طایفه‌ای (پسر عمو و دختر عمو / دختر خاله و پسر خاله و…) به دنیا بیایند، خانوادهها با نیت عروسی این دو، بند ناف دختر می‌بُرند. در این شیوه خانواده صبر میکند تا دختر و پسر به سن بلوغ رسیده و سپس آنها را بدون در نظر گرفتن نظر شخصی‌شان به عقد هم درخواهد آورد. در این شیوه، نوعی تقدیر رقم خورده و عروس و داماد نمی‌توانند اعتراضی به این تصمیم خانواده داشته باشند.
- رسوم ازدواج به شیوه گا به گادر این شیوه پس از ازدواج یک دختر و پسر، اگر دختر و پسر دیگری از دو خانواده شرایط ازدواج را داشته باشد با درنظر گرفتن نظر شخصی آنها، نشان و عقد صورت می‌گیرد. در واقع پسری از خانواده عروس بر فرض مثال می‌تواند دختری از خانواده داماد را پسند کند.
- رسم عروسی به شیوه خون‌بَس: اگر بین دو طایفه برخی اقوام مانند قوم بختیاری نزاعی صورت بگیرد و بر اثر آن کسی کشته شود، بزرگان طوایف تصمیم می‌گیرند برای صلح دوباره و جلوگیری از خونریزی‌های بعدی به بهانه انتقام، عروسی به شیوه خون‌بس اتفاق بیفتد. آنها پس از صحبت و مذاکره تصمیم می‌گیرند تا نزدیک‌ترین دختر به قاتل به عقد پسری از خانواده مقتول دربیاید.
- ازدواج هم‌بهری: اگر پسری از سنین طفولیت و کودکی در خانه‌ای زندگی و یا کار کند، می‌تواند در سنین بلوغ به خواستگاری دختر صاحب‌خانه برود. او امین صاحب‌خانه است و به او شریک یا هم‌بهر نیز گفته میشود. در این رسم عروسی سنتی معمولاً پدرِ دختر از داماد تقاضای شیربها، مهریه و… نمی‌کند.
چند رسم عروسی در قوم بختیاری
- گوش وَرداری: گوش‌ورداری در واقع رسمی کهن است که به موجب آن خانواده عروس قبل از مراسم خواستگاری از نیت خانواده داماد آگاه می‌شوند. در این رسم زنی از فامیل داماد به صورت پنهانی فال‌گوش ایستاده و از پشت در به صدای خانواده که درباره دختر و خانواده‌اش و نیتشان برای خواستگاری میگویند، گوش فرا می‌دهد. سپس دویده و به سمت خانه عروس رفته و به آنها خبر می‌دهد که قرار است فلان خانواده (چه آشنا و چه غریبه) به خواستگاری دخترشان بیایند. اگر جواب خانواده عروس مثبت بود، او وظیفه دارد به خانواده داماد اعلام کند و اجازه را صادر کرده تا آنها به مراسم خواستگاری بروند.
- زون گشون: زون گشون در بختیاری به معنای همان بله گفتن است. خانواده پسر برای گرفتن پاسخ بله و رضایت پدر دختر برای آغاز خواستگاری رسمی معمولاً هدیه‌ای را برای پدر و خانواده میبرند. اگر خانواده دختر این هدیه را بپذیرند، به معنای قبول درخواست خواستگاری است. هدیه زون گشون بعد از عروسی به عروس هدیه میشود و او می‌تواند در مورد آن تصمیم بگیرد.
- بله برون و دست بوسون: بعد از اجازه خانواده عروس، با در نظر گرفتن تقویم و انتخاب روزی که از هیچ لحاظ نحس و گناه نباشد، روزی برای مراسم بله‌بُرون انتخاب میشود. در این روز داماد و اقوام وی با شادی فراوان، نواختن دهل و ساز، رقص و پایکوبی و البته خواندن آوازی سنتی با عنوان «دوالالی»، به خانه عروسی می‌روند. در این مسیر بزرگان طایفه بر اسب‌ها سوارند و باقی با پای پیاده رهسپار می‌شوند. همچنین خانواده داماد چند راس گوسفند و وسایل بزم و پذیرایی به موجب پیشکش به خانواده عروس خواهند آورد. در بله‌برون خانوادهها پیرامون مسائل ازدواج از قبیل رسم و رسومات، مهریه، شیربها و… با همدیگر صحبت کرده و به توافق میرسند. پس از نتیجه نهایی، داماد دست پدر زن آینده را بوسیده و ادعای غلامی برای او میکند.
یک دوالالی معروف که از سمت اقوام داماد خوانده میشود. دوالالی به اشعار و ترانه‌هایی گفته میشود که بختیاری‌ها در مراسم ازدواج خوانده میشود. به شرح زیر است:
هی هم اویذیم هم اویذیم های گل، آهای گل
هی مگوهین دیر آمدین، آهای گل
هی پل بونذین پل بوندین های گل، آهای گل
هی چوانار ترکه فلوس، آهای گل
هی تا بیاهه بگذرده های گل، آهای گل
هی آقا دوا با عروس، آهای گل
- تهیه سوخت برای بساط عروسی: عروسی در فرهنگ بختیاری موجب اتحاد بیشتر این قوم با همدیگر میشود. گویی عروسی متعلق به تمامی اقوام و طوایف است و همه برای این روز بزرگ لحظه‌شماری میکنند. جوانان طایفه چند روزی قبل از روز موعود به کوه و صحرا رفته و برای پخت غذا، سوخت (شامل هیزم) جمع‌آوری میکنند. همچنین برای داماد از گله‌داران ماست، پنیر محلی، دوغ و کره درخواست میکنند.
- بافت قالی نفیس به دست عروس: دختران بختیاری معمولاً همگی استادان بی‌بدیل قالی‌بافیند. عروس در دوران نامزدی وظیفه دارد قالی با ظرافت و سلیقه بی‌مثالش ببافد. این قالی به همراه جهیزیه به خانه مشترکشان برده شده و در روز عروسی در معرض دید خانوادهها قرار می‌گیرد. در واقع این قالی نشانی از ذوق، استعداد و توانایی و مهارت عروس است.
آداب و رسوم ازدواج در بندرعباس
آداب و رسوم ازدواج در بندر عباس بسیار کم‌خرج و ساده برگزار میشود. در این شهر اصلی‌ترین نیت، نیت ازدواج و پیوند زناشویی است. بنابراین هیچ‌یک از اعضای خانواده از دیگری انتظار هزینه بالا ندارد. حتی شاید برایتان جالب باشد که بگوییم خرج احتمالی مراسم از جانب داماد، بعد از مراسم ازدواج به شکل هدیه به او داده خواهد شد!
- خواندن عقد و باز کردن دکمه‌ها: در هنگام خواندن خطبه عقد، همه دکمه‌های لباس عروس و داماد باز میشود که استعاره‌ای از گشودن جریان زندگی و جلوگیری از هرگونه گره در کارشان است.
- یک روز فاصله میان عقد و عروسی: معمولاً بین عقد و عروسی یک روز فاصله می‌اندازند. در شب عروسی زنان طایفه داماد با لباس‌های زیبا و رنگارنگ به سمت خانه داماد رفته و پشت در خانه او سه بار ممتد «کِلْ» می‌کشند. آنگاه داماد شخصاً در را گشوده و آنها به صرف شربت، شیرینی و میوه به داخل دعوت میکند.
- دعوت از دیگر خانوادهها و زنان: پس از تناول میوه و شیرینی زنان دسته جمعی بلند شده و به سمت خانه‌های دیگر می‌روند تا آنان را نیز برای عروسی و جشن دعوت و خبر کنند. زنان هر خانواده پشت زنان خانواده داماد به راه افتاده و آنها نیز از دیگر افراد دعوت میکنند.
- بردن پارچه‌های رنگارنگ برای عروس: رسم است که داماد برای عروس پارچه بخرد و آنها را در میان بقچه‌ای سبز رنگ بپیچد. سپس یکی از زنان خانواده داماد (از میان همان دعوت‌کنندگان) بقچه را بر سر گذاشته و همراه با ساز و دهل به خانه عروس می‌رود. خانواده عروس در خانه جمعند و در انتظارند. زن پارچه‌ها را نشان خانواده داده و هر کدام از زنان خانواده عروس یکی را برداشته تا بعدها برای عروس جامه‌ای بدوزد.
- حنابندان عروس: در همان شب عروسی زنان به دست و پای عروس حنا مالیده و برای او شعر می‌خوانند. همچنین تکه پارچه‌های رنگینی را در هوا تکان می‌دهند. سپس او را با تشریفات به حمام برده و می‌شویند.
- بردن داماد به حمام: در همان روز موعود داماد را نیز سوار بر یک شتر به حمام میبرند و پارچه سبز نازکی بر سرش می‌اندازند. سپس پسری جلویش نشانده و از خدا برای او پسری طلب میکنند. پس از خروج از حمام، یک سینی گرفته و هرکس مبلغی به عنوان هدیه در آن می‌گذارد.
- انعام پدر داماد و حلالیت مادر وی: پس از حمام داماد را به خانه پدری‌اش برده و از پدر انعامی گرفته و به مادر داماد میگویند پسرت را حلال کن. این مراسم با شادی و ساز و دهل اجرا میشود.
- سه روز ماندن در حجله: عروس و داماد سه روز در حجله می‌مانند. سپس به دیدار پدر و مادرها رفته که این رسم را «سر آخونی رفتن» می‌نامند. سپس به سر زندگی مشترک خود رفته و سال‌ها با خوشی با همدیگر زندگی میکنند!
سخن آخر
در مطلب بالا با رسوم ازدواج به شیوه سنتی در چند شهر ایران آشنا شدید. این مراسم عمدتاً جالب هستند و شاید به نظرتان عجیب بیاید. برخی هنوز شیرین هستند و شدنی و البته برخی دیگر غم‌انگیزند (مانند خون‌بس یا ناف‌برون).
