«حاجی فیروزم…سالی یه روزم»…«ارباب خودم سامبلی بلیکم»…«ای سال برنگردی، بری دیگه برنگردی»… احتمالا وقتی این‌ها را می‌خوانید، لحن و صداتان را ناخودآگاه تغییر می‌دهید. انگار ناخواسته در حال تمرین نمایش روحوضی یا سیاه بازی هستید! این ترانه‌ها را حتما پشت چراغ‌قرمزها و در ترافیک‌های نزدیک به عید یا ایام نوروز شنیده‌اید. چهره‌هایی سیاه‌شده عموما با لباس قرمز، دایره به دست و رقصان!
اما قطعا می‌دانید که این رسم و اجرای سنتی یک شبه و پشت چراغ‌قرمز به وجود نیامده. شاید برایتان جالب باشد که بدانید چرا این نوع از نمایش روحوضی در کنار نمایش‌های سنتی دیگر مانند پانتومیم همچنان پرطرفدار باقی مانده؟ چرا هنوز هم با وجود سالن‌های تئاتر حرفه‌ای و شکل‌گیری انواع و اقسام اجراها و نمایش‌های حرفه‌ای، این نمایش برای بسیاری از مردم جذابیت دارد.
ما در این مقاله اکسپرس مگ می‌خواهیم درباره تئاتر روحوضی یا همان سیاه بازی با شما صحبت کنیم. پس برای اینکه بدانید این نوع تئاتر چیست، ادامه مطلب را از دست ندهید.
نمایش روحوضی چیست؟
سیاه بازی یا تئاتر روحوضی یک تئاتر ایرانی بداهه است شبیه به کمدیا دل آرته ایتالیا. بازیگران در مهمانی‌ها، عروسی‌ها و تئاترهایی برای عموم به اجرا می‌پردازند. در این نمایش سنتی، معمولا شخصی غلامی سیاه دارد که کارهای خنده‌دار انجام می‌دهد. این شخصیت در تئاتر روحوضی شاید در ابتدا گیج و کم‌هوش به نظر رسد، اما شخصیتی بود که به وسیله آن طنزهای اعتراضی و اجتماعی بیان می‌شد. موسیقی و حرکات موزون بخش‌های مهمی از نمایش روحوضی هستند.
درون مایه نمایش روحوضی چیست؟
اساس این نمایش در بداهه‌پردازی است که زبانی طنزآمیز و عموما انتقادی دارد. از آنجایی که سانسور همیشه در حکومت‌های پادشاهی و استبدادی بسیار شدید بوده، نگاه‌های انتقادی توسط اجراگران در قالب طنز بیان می‌شده. زیرا هم نوعی فرار از سانسور بود و هم به راحتی مردم از آن سر در می‌آوردند.
عموما هم داستان پند اخلاقی به همراه دارد. شخصیت سیاه‌شده، آدم دورنگی نیست و همیشه صاف و صادق است. بخش دلقک‌بازی عموما به تمسخر بی‌عدالتی‌ها، ناز و عشوه معشوق و حرص و طمع تاجران می‌پردازد.
نمایش روحوضی چگونه اجرا می‌شود؟
روش یکسانی برای اجرای نمایش روحوضی وجود ندارد، زیرا بر اساس بداهه‌پردازی پیش می‌رود. اما اغلب ترکیبی از پانتومیم، رقص و دیالوگ است. یک فرش به عنوان پس‌زمینه قرار دارد. لباس‌ها و گریم‌ها مینیمالیستی هستند و تماشاگران دور تا دور صحنه جمع می‌شوند.
یک اجرا عموما با موسیقی شروع می‌شود و بعضی وقت‌ها حیوانات نیز در ابتدای نمایش حضور دارند. بعد از آن نوبت آکروبات و شعبده‌بازی و پانتومیم می‌رسد و در قسمت آخر ما با چند نمایش مسخره‌بازی طرف هستیم که درون‌مایه انتقادی دارند و موضوع آن‌ها از زندگی روزمره گرفته شده است.
نمایش روحوضی چه زمانی شکل گرفت؟
خیلی‌ها دوران قاجار را زمان شکل‌گیری نمایش روحوضی در ایران می‌دانند که با ورود بردگان سیاه پوست به اینجا اتفاق افتاده است. اما جمشید ملک‌پور در کتاب خود با عنوان ادبیات نمایشی در ایران، نمایش روحوضی یا سیاه بازی را به دوران صفویه بر می‌گرداند. او بیان می‌کند که این نوع نمایش از دوران قاجار رشد پیدا کرده و محبوب شده است.
بسیاری از مورخین بیان می‌کنند که نمی‌شود زمان دقیقی برای شکل‌گیری نمایش روحوضی پیدا کنیم. می‌دانیم که هنر نمایشی پیش از فتح اسکندر در ایران شناخته شده بود و در دربارهای ایران باستان، تا زمان‌های اخیر وجود داشته، اما شواهد و مدارکی پیش از دوران صفویه برای نمایش روحوضی در دسترس نیست.
نمایش روحوضی چه زمانی پرطرفدار شد؟
این نمایش در نیمه اول قرن پیش، به‌خصوص در دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰، به شدت پرطرفدار بود و در عروسی‌ها به صورت بداهه اجرا می‌شد تا مهمانان را سرگرم کند و بخنداند. در سال‌های بعد، نمایش روحوضی پرطرفدارتر شد و در سالن‌های تئاتر هم به اجرا در آمد، اما بعد از انقلاب رفته رفته حضور آن در سالن‌ها و خیابان‌ها کمرنگ شد.
چرا به این نمایش، روحوضی می‌گویند؟
به این نمایش روحوضی می‌گوید به این خاطر اینکه واقعا بر روی حوض اجرا می‌شد! خانه‌های قدیمی که سیاه بازی در آن‌ها به نمایش درمی‌آمد، دو حیاط داشتند که با یک راهرو کوچک به هم وصل می‌شدند. این حیاط‌ها اغلب حوض‌هایی بزرگ داشتند که موقع عروسی‌ها تخته‌هایی رو آن قرار می‌گرفت. نمایش روحوضی در عروسی‌ها به صورت بداهه بر روی این تخته‌هایی که فرش بر آن پهن کرده بودند، اجرا می‌شد تا مهمانان سرگرم شوند و بخندند.
نمایش روحوضی و کمدیا دل آرته: دوقلوهای شرق و غرب
همان‌طوری که گفتیم، نمایش روحوضی یا سیاه بازی بسیار به کمدیا دل آرته ایتالیا شباهت دارد. کمدیا دل آرته نمایشی است که با ماسک‌ها و گریم‌های بسیار همراه است. این نمایش در قرن ۱۶ میلادی در ایتالیا شکل گرفت و عنوان کامل آن commedia dell’arte all’improvviso یا همان «کمدی هنر بداهه‌پردازی» است.
کمدیا دل آرته از فنون پانتومیم و بداهه‌پردازی و حرکات آکروباتیک استفاده می‌کرد. آنچه ما امروز به عنوان کمدی می‌بینیم، برگرفته از کمدیا دل آرته است. در قرن بیستم، این ويژگی بداهه‌پردازی در طنز تا حدودی جایش را به طنزها و جوک‌هایی داد که در فیلمنامه یا نمایشنامه از پیش نوشته شده بودند. اما امروزه با پر طرفدار شدن ژانر استندآپ کمدی می‌بینیم که بداهه‌پردازی انتقادی و طنزآمیز نمایش روحوضی و کمدیا دل آرته دوباره به صحنه برگشته‌اند.
از ویژگی‌های بازیگران کمدیا دل آرته می‌توانیم به مهارت آن‌ها در تقلید و تخلیل و همگام‌شدنشان با سایر بازیگران و بداهی‌پردازی اشاره کنیم. این نمایش در میدان‌ها و خیابان‌های شهر زیر آسمان خدا برگزار می‌شد! اغلب بازیگران با نقاب‌هایی شناخته می‌شدند که نشانی از هویت آن‌ها بود، برای مثال Arlecchino خدمتکاری بود که لباس یک حقه باز را بر تن می‌کرد.
پس در کمدیا دل آرته و نمایش روحوضی، بازیگران با قراردادن ماسک‌هایی خودشان را از مردم عادی متمایز می‌کنند. اما در حالی که در کمدیا از لباس‌ها و ماسک‌های رنگارنگ استفاده می‌شود، نمایش روحوضی در طراحی لباس و چهره محدود است. نقطه دیگر مشترک این دو نمایش، استفاده از موسیقی و حرکات نمایشی است. بازیگران تلاش می‌کنند ریتم جدیدی در صحنه به وجود آورند. باز هم می‌توانیم بگوییم که نمایش روحوضی از لحاظ ریتم کمی محدودتر است و عموما با ریتم شیش و هشت اجاره می‌شود.
نمایش روحوضی: اجرایی تاریخ مصرف گذشته؟
هرچند نمایش روحوضی یا سیاه بازی محبوب و تأثیرگذاریش را تا حدودی از دست داده و از دوران اوج خود فاصله گرفته است، اما همچنان به عنوان بخشی از تئاتر خیابانی، در کوچه پس کوچه‌های شهر و روستا حضور دارد. معرکه‌گیران و شعبده‌بازان از یک طرف و استند‌آپ‌کمدین‌ها از سمت دیگر دارند نوعی از نمایش روحوضی را جلو می‌برند. بنابراین نمایش روحوضی از بین نرفت، بلکه در فرم‌های دیگر به حیات خود ادامه داد.
