مسمومیت، که به سمی یا مضربودن یک ماده اشاره دارد، زمانی رخ می‌دهد که میزان یک داروی خاص در جریان خون یک فرد بیش از حد لازم باشد. این تجمع معمولاً به مرور زمان اتفاق می‌افتد. در‌واقع، داروهایی با نیمه‌عمر طولانی‌تر می‌توانند در بدن تجمع کنند و درنهایت باعث ایجاد مسمومیت شوند. مسمومیت تقریباً همیشه تصادفی است. برای مثال، پزشکان اگر میزان دوز بیش از حدی برای بیمار تجویز کنند، می‌توانند باعث مسمومیت دارویی او شوند. در موارد دیگر، کلیه یا کبد فرد ممکن است نتواند داروها را از جریان خون خارج کند. سن، عملکرد کلیه و هیدراتاسیون، نقش مهمی در احتمال تجربه مسمومیت دارویی دارد. در همه شرایط، داروها می‌توانند باعث تجمع و علائم مسمومیت شوند.
عوارض جانبی مسمومیت دارویی، ممکن است شامل موارد زیر باشد: اسهال، سرگیجه، حالت تهوع و استفراغ، درد معده، لکنت زبان، تشنج، ضعف، لرزش دست. درنهایت، مسمومیت دارویی می‌تواند باعث کما، مشکلات قلبی و سایر مسائل یا اختلالات جدی شود. در ادامه هر چیزی را که باید درباره مسمومیت بدانید و با جدیت نسبت به آن حساس باشید، خواهیم گفت.
تعریف علمی مسمومیت دارویی
بیایید نگاهی داشته باشیم به تعریف مسمومیت دارویی از نظر مجله علوم دارویی و توسعه دارو تا بتوانیم یک فهم دقیق و علمی از این مفهوم به دست بیاوریم: مسمومیت دارویی اشاره دارد به سطح آسیبی که یک ترکیب می‌تواند به ارگانیسم وارد کند. اثرات سمی یک دارو وابسته به میزان دوز آن متفاوت است و می‌تواند کل سیستم بدن یا یک اندام خاص مانند کبد را تحت تأثیر قرار دهد. مسمومیت همچنین اشاره می‌کند به یک ماده شیمیایی یا مخلوط خاصی از مواد، که می‌توانند به یک ارگانیسم آسیب برسانند.
سن، وزن و وضعیت سلامتی شما بر نتیجه مسمومیت تأثیر می‌گذارد. مسمومیت می‌تواند عوارض کوتاه مدتی مانند بثورات پوستی یا بیماری مختصر ایجاد کند. در موارد جدی، می‌تواند باعث آسیب مغزی، کما یا مرگ شود. برای مثال داروهای تسکین‌دهنده به‌طور‌کلی اگر طبق دستور مصرف شوند بی‌خطرند، اما مصرف دل‌بخواهی این داروها می‌تواند منجر به آسیب کبدی، خونریزی معده و بیماری کلیوی شود.
تفاوت بین اُوِردز با مسمومیت دارویی چیست؟
مصرف بیش‌از‌حد یا بیش‌مصرفی دارو که در انگلیسی با Overdose مشخص می‌شود با مسمومیت دارویی یا Drug Toxicity متفاوت است و اگر ما بخواهیم بفهمیم مسمومیت دارویی چیست اصولاً باید تفاوت آن با مصرف بیش از حد دارو را بدانیم تا بتوانیم درست تشخیص بدهیم و اقدام کنیم وگرنه ممکن است مشکلات بسیار زیادی را برای خودمان به‌وجود بیاوریم آن هم در عصر کرونا که حتی تشخیص این بیماری و میزان دوز مصرفی برای مقابله با آن کار ساده‌ای نیست.
اوردوز زمانی اتفاق می‌افتد که فردی بیش از حد یک ماده را مصرف کند. موادی که ممکن است باعث مصرف بیش از حد شوند عبارتند از الکل، داروهای بدون نسخه، نسخه‌ها و داروهای غیرقانونی. اوردوز ممکن است به‌دلیل نگهداری نامناسب دارو، بی‌توجهی به دستورالعمل‌های دوز، سابقه مصرف دارو یا اختلالات روانی و علل مرتبط رخ دهد. علائم مصرف بیش از حد ممکن است بسته به نوع ماده‌ای که فرد استفاده می‌کند و میزان مصرف آن متفاوت باشد. بعضی علائم کلی بابت مصرف بیش از حد وجود دارد که باید مراقب آنها بود که معمولا شامل موارد زیر هستند: حالت تهوع و استفراغ، مشکل در تنفس، خواب‌آلودگی، مشکل در راه رفتن، لرزش، تشنج، توهم، بزرگ‌شدن مردمک‌ها، تحریک‌پذیری یا پرخاش‌گری و از‌دست‌دادن هوشیاری. این علائم همراه با علائم دیگر ممکن است در نهایت منجر به کما یا سایر عوارض کشنده شود.
مسمومیت و مصرف بیش از حد علائم مشترک دارند. با‌این‌حال، آنها موارد بسیار متفاوتی هستند. در‌حالی‌که هر دو ممکن است تصادفی باشند، امکان ایجاد مسمومیت همیشه وجود دارد. از طرفی اگر کسی بخواهد به زندگی خود پایان دهد، متأسفانه، مصرف بیش‌از‌حد ممکن است عمداً انجام شود. علاوه‌بر‌این، مسمومیت پس از تجمع یک داروی تجویزی رخ می‌دهد و مصرف بیش از حد ممکن است به‌سرعت پس از خوردن بیش از حد هر ماده یا ترکیبی توسط یک فرد، ایجاد شود. البته ناگفته نماند که بسیاری اوردز را نوعی از مسمومیت دارویی می‌دانند.
داروهایی با بیشترین پتانسیل برای ایجاد آسیب دارویی
سه دسته از داروها شامل ضد‌انعقادها (وارفارین، آسپرین، کلوپیدوگرل)، داروهای ضد دیابت (انسولین، متفورمین، گلیبورید، گلیپیزید، کلرپروپامید)، و عوامل درمانی محدود (دیگوکسین، فنی توئین، لیتیوم، تقریباً نیمی از داروهای اسید تئوفیلین)، بیشتر از سایر داروها باعث مسمومیت دارویی می‌شوند. مسمومیت دارویی با این داروها به‌خصوص در افرادی با سنین بالا، بسیار بیشتر است. سایر داروهایی که می‌توانند مسمومیت دارویی را بیشتر کنند این موارد هستند: باربیتورات‌ها، فلورازپام، مپروبامات، پنتازوسین، تری‌متو‌بنزامید، آلکالوئیدهای بلادون، دی‌سیکلومین، هیوسیامین، آمی‌تریپتیلین و ایمی‌پرامین.
راه‌های جلوگیری از مسمومیت دارویی
مسمومیت دارویی یک مشکل شایع و مهم برای سلامتی است. هرچند زمانی که دوز دارو خیلی زیاد بشود، ممکن است مسمومیت دارویی ایجاد شود، اما مسمومیت ممکن است به‌این‌دلیل هم اتفاق بیفتد که توانایی فرد برای مواجهه با متابولیسم دارو در طول زمان تغییر می‌کند. افراد مسن در معرض خطر بالای مسمومیت دارویی هستند، اما افراد جوان‌تر هم ممکن است از علائم آن رنج ببرند. اکثر داروها از طریق کلیه‌ها و کبد از بدن دفع می‌شوند، اما از حدود دهه چهارم زندگی، ما آدم‌ها شروع به انباشته‌کردن چربی و از دست دادن توده عضلانی می‌کنیم که با کاهش تدریجی توانایی کلیه‌ها و کبد برای پردازش و پاک‌سازی داروها همراه است. همین ما را مستعد مسمومیت دارویی می‌کند. در‌حالت‌کلی همه بیماران باید دستورالعمل‌های ایمنی داروهای خود را مطالعه کنند اما افرادی با سنین بالاتر باید بیش از همه به این مورد توجه کنند.
عادات تجویزی پزشکان هم مکن است تا حدی در ایجاد مسمومیت دارویی مؤثر باشد چون این تمایل وجود دارد که پزشکان برای هر علامت یک بیماری، دارویی منحصربه‌فرد را تجویز کنند هرچند هر علامتی نیاز به دارو ندارد. متخصصان می‌گویند هر چه بیمار داروهای بیشتری مصرف کند، احتمال افزایش سطح مسمومیت بیشتر است. گاهی هم بیماران اغلب به چندین پزشک مراجعه می‌کنند و در نهایت پزشکان ممکن است داروهای مشابهی را تجویز نکنند، ترکیب همین‌ها می‌تواند باعث شود ترکیب داروها به سطوح سمی برسد. به‌همین‌دلیل برای جلوگیری از مسمومیت دارویی، بیماران باید با ثبت دقیق داروهایی که مصرف می‌کنند – از جمله داروهای بدون نسخه – و همراه داشتن آن فهرست در هر بازدید با پزشک جدید، برای پیگیری بیماری خود فعال باشند. آنها همچنین می‌توانند تاکید داشته باشند که پزشکان آنها در صورت بروز یک علامت جدید، مسمومیت دارویی را حتما در نظر بگیرند.
اگر دچار مسمومیت دارویی شدیم چه کار کنیم؟
اگر هر کدام از علائم مسمومیت دارویی را در خودتان مشاهده کردید، اولین کاری که باید انجام دهید، حفظ خونسردی است. بعد از آن ابداً نباید خوددرمانی کنید یا یک قرص جدید بخورید، خوددرمانی کار را بدتر می‌کند. در قدم بعدی اصلاً نباید خودتان را با داروهای گیاهی و دمنوش، سرگرم کنید و با خودتان بگویید که «فلان داروی گیاهی از عطاری را می‌خرم و می‌خورم و بعد خوب میشم»؛ باید یادتان باشد که شما مسموم شده‌اید و مسمومیت چیزی نیست که با آزمون‌وخطا حل شود. بعد از همه این‌ها باید در اولین فرصت به پزشک مراجعه کنید و وقتی هم مراجعه کردید باید دقیقاً همه‌چیز را برای پزشک توضیح دهید؛ از نوعی دارویی که می‌خورید تا رژیم غذایی روزانه و علائمی که در رزوهای منتهی به مسمومیت داشته‌اید.
چه کارهایی می‌تواند احتمال مسمومیت با دارو را افزایش دهد؟
خوردن الکل می‌تواند بعضی از عوارض جانبی مانند خواب‌آلودگی، گیجی، تغییر فشار خون، رفتار غیر طبیعی، افسردگی تنفسی، حالت تهوع و استفراغ را تشدید کند. سیگار کشیدن را هم دست‌کم نگیرید. آنزیم‌های کبدی CYP 1A2 و 2B6 با کشیدن سیگار القا می‌شوند. این آنزیم‌ها چندین داروی مهم بالینی (مانند کلوزاپین، اولانزاپین و متادون) را متابولیزه می‌کنند که به این معنی است که ترک ناگهانی سیگار می‌تواند سطح خونی این داروها را افزایش دهد.
رژیم غذایی هم خیلی اهمیت دارد چون چندین دارو با بعضی از غذاها تداخل دارند. مثلاً آتورواستاتین با گریپ فروت، سبزیجات برگ سبز، وارفارین و شیرین بیان سیاه طبیعی، تداخل دارد و لیتیوم با مکمل‌های نمک و پتاسیم و مهارکننده‌های ACE و غذاهای حاوی تیرامین تداخل دارد. از طرفی کمآبی می‌تواند خطر عوارض جانبی بعضی داروها را افزایش دهد. برخی از داروهایی که نباید توسط افرادی که دچار کمآبی هستند مصرف شوند عبارتند از: مهارکننده‌های ACE، NSAID ها، متفورمین و دیورتیک‌ها.
نکات مهم در مسمومیت دارویی
- همیشه قبل از استفاده از هر نوع دارویی، برچسب روی آن را بادقت بخوانید و آن را طبق دستور پزشک معالجتان مصرف کنید.
- به تاریخ انقضای دارو دقت کنید. اگر حتی یک روز از تاریخ مصرف آن گذشته بود، به هیچ عنوان آن را استفاده نکنید.
- هنگام مراجعه به پزشک اگر در گذشته با مصرف دارویی خاص مسموم شده‌اید، او را در جریان قرار دهید.
- به هیچ عنوان دارو را بیشتر از میزان لازم مصرف نکنید. بالا بردن سرخود دز دارو، نه‌تنها در پروسه سلامت شما مؤثر نیست، بلکه ممکن است باعث اتفاقات جبران‌ناپذیری شود.
- بیشتر کودکان کنجکاو و بازیگوش هستند. حتماً داروها را دور از دسترس آنها و در مکانی خشک و خنک نگهداری کنید.
- استفاده برخی داروها با هم ممکن است تداخل دارویی داشته باشند و شما را مسموم کنند. حتماً اطلاعات خود را در این زمینه بالا ببرید و قبل از مصرف با پزشک خود مشورت کنید.
- اگر فردی دچار مسمومیت شد پس از درمان هم به مراقبت‌های پزشکی نیاز دارد. برخی از این مراقبت‌ها برای بررسی آسیب‌های ثانویه به قسمت‌های مختلف بدن و برای جلوگیری از بروز مشکلات دیگر است.
- اگر مسمومیت شما عمدی بود، حتماً باید زیر نظر روان‌شناس مطمئن قرار بگیرید. حضور در گروه‌های روان‌درمانی و حمایتی هم می‌تواند مثمر ثمر باشد.
- برخی از مسمومیت‌های ایجاد شده باعث آسیب‌های دائمی می‌شوند. معمولاً کلیه و کبد اولین اندام‌هایی هستند که در معرض آسیب قرار می‌گیرند. برخی دیگر از آسیب‌های مغزی مانند سرکوب عملکرد قلب و ریه هم ممکن است تا آخر عمر گریبان‌گیر فرد شود.
جمع‌بندی
در این مقاله از مجله اسنپ اکسپرس درباره مسمومیت دارویی و علائم آن صحبت کردیم. مسمومیت از هر نوعی که باشد برای سلامتی بدن خطرناک است. مخصوصاً اگر این مسمومیت از طریق استفاده از دارو ایجاد شده باشد، خطرش چندین برابر خواهد بود. به همین توصیه می‌شود که به هیچ عنوان هیچ‌گونه دارویی را سر از خود و بدون تجویز پزشک مصرف نکنید.
سؤالات متداول
مسمومیت دارویی چیست؟
مسمومیت، که به سمی یا مضربودن یک ماده اشاره دارد، زمانی رخ می‌دهد که میزان یک داروی خاص در جریان خون یک فرد بیش از حد لازم باشد.
علائم مسمومیت دارویی چیست؟
اسهال، سرگیجه، حالت تهوع و استفراغ، درد معده، لکنت زبان، تشنج، ضعف، لرزش دست از علائم اصلی مسمومیت دارویی هستند.
تفاوت اُوردوز با مسمومیت دارویی چیست؟
مسمومیت معمولاً پس از تجمع یک داروی تجویزی رخ می‌دهد و مصرف بیش از حد یا اُوردوز ممکن است به سرعت پس از خوردن بیش از حد هر ماده یا ترکیبی توسط یک فرد، ایجاد شود.
یک پاسخ
ممنون از مطالب خوبتون