تاریخچه بستنی؛ دنیا چگونه خوشمزه شد؟

اولین کسانی که بستنی را اختراع کردند که بودند؟ بستنی قیفی را چه کسی اختراع کرد و اصلا کِی همه مردم توانستند بستنی بخورند؟

فهرست مطالب

تا به‌حال به این موضوع فکر کرده‌اید که بستنی از کجا آمده است؟ اولش چطور بوده و اصلا گذشتگان ما می‌توانستند به این راحتی‌ که ما الان بستنی می‌خوریم، این موجود خوشمزه را لیس بزنند یا قورت بدهند؟ ما قرار است برای شما از تاریخچه بستنی حرف بزنیم، تاریخچه‌ای که پر است از دانستنی‌های جذاب و اتفاقاتی که بعضی وقت‌ها حسابی دود از کله شما بلند می‌کند، پس بیایید ببینیم تاریخچه بستنی و قصه‌هایش برای ما چه دارد؟

منشأ و تاریخچه بستنی در ایران باستان، روم و یونان

اول از همه باید بدانیم که یخ طعم‌دار در طول تاریخ چیز جدیدی نیست. ایرانیان باستان برف را از کوه‌های اطراف اکباتانا جمع‌آوری می‌کردند یا آن را از فضاهای ذخیره‌سازی نیمه‌مخروطی و نیمه‌زیرزمینی به نام یخچال بیرون می‌آوردند، بعد کنسانتره آب انگور را روی یک ظرف از این مواد می‌ریختند. آن‌ها فالوده را اختراع کردند: آب برنج، ورمیشل و یخ مخلوط با زعفران و/یا میوه. البته این همه تاریخچه بستنی در ایران باستان نیست و داستان بستنی در ایران باستان قصه درازتر و جذاب‌تری دارد.

همچنین، نرون به‌عنوان امپراتور روم (حدود سال 60 پس از میلاد) به بردگان خود دستور داد تا به کوه‌ها بروند و برف ذوب‌نشده بیاورند و بعد با میوه آن‌ها را پر کنند، چیزی شبیه به Pinkberry، همین که الان هم در کافه‌ها مد شده است و قیمتش طوری است که انگار خود نرون قرار است آن را برای شما سرو کند. افسانه‌ها حاکی از آن است که اسکندر مقدونی در دوران یونان باستان، چیزی شبیه به بستنی یخی را که با عسل و شهدْ طعم‌دار شده بود، حسابی دوست داشت.

قصه ظهور بستنی در چین

نکته اینجاست: بستنی فقط یخ طعم‌دار نیست. پس کی شیر وارد ماجرا شد؟ برای جواب‌دادن به این سوال باید تاریخچه بستنی را در چین پی بگیریم. تا آنجا که می‌دانیم، اولین خوراکی‌های لبنی منجمد در چین در زمان سلسله تانگ (618-907 پس از میلاد) تولید شد. چینی‌ها احتمالاً متوجه شدند که با ترکیب نمک با یخ می‌شود نقطه انجماد مخلوط را کاهش داد و در واقع غذاها را منجمد کرد. آن‌ها اقدام به ریختن این کوکتل نمکی روی ظروف پر از شربت کردند و بدین ترتیب اولین بستنی‌ساز را اختراع کردند.

امپراتور تانگ (618 – 697 پس از میلاد) ظاهراً 94 نفر را استخدام کرده بود که شیر گاومیش، گاو و بز را گرم، تخمیر و بعد این «ماست» را با آرد غلیظ می‌کردند. بعد از آن کافور را برای طعم‌دادن به آن اضافه می‌کردند و آن را قبل از سرو در «یخچال» می‌گذاشتند. ممکن است مبتکران چینی و عربْ شیر، یخ، میوه‌ها، آجیل و/یا برنج را در مقطعی با هم مخلوط کرده باشند.

داستان و تاریخچه بستنی در اروپا

چیزی که می‌توانیم با اطمینان بگوییم این است که بستنی آن‌طور که امروز ما می‌شناسیمش، تا مدت‌های مدید در غرب ظاهر نشد. بعضی‌ها می‌گویند مارکوپولو یک روش بستنی‌سازی را از کوبلای خان دزدید و در قرن سیزدهم به ایتالیا آورد. آن‌ها می‌گویند که وقتی کاترین دو مدیچی در سال 1533 با هنری دوم ازدواج کرد، گروهی از سرآشپزهای ایتالیایی را با خود آورد که یخ‌های طعم‌دار (یا سوربتی) را به فرانسه معرفی کردند. این داستان‌ها احتمالاً درست نیستند – یا حداقل نمی‌توان آنها را تأیید کرد.

با این حال، ما می‌دانیم که یخ‌های آبکی در اوایل دهه 1660 در ناپل، فلورانس، پاریس و اسپانیا ظاهر شدند و تا سال 1664، یخ‌های ساخته‌شده با شیر شیرین در همان ناپل به وجود آمدند. طی چند سال بعد، این غذا به‌نحوی به قلعه ویندزور رسید و در منوی ضیافت جشن سنت جورج در سال 1671 ظاهر شد، در این هیبت: «یک بشقاب توت‌فرنگی سفید و یک بشقاب بستنی». بله! تاریخچه بستنی در اروپا یک معجون بزرگ از اتفاقات و اسم‌های مختلف است.

بعضی افراد بر این باورند که این پدر چارلز دوم – یا بهتر است بگوییم، سرآشپز فرانسوی یا ایتالیایی پدر چارلز دوم – بود که بستنی را به انگلیس آورد. طبق این داستان، چارلز اول در ازای نگه‌داشتن دستور پخت، یک مستمری مادام‌العمر به آن مرد پرداخت کرد. خیلی‌ها هم می‌گویند چارلز اول آنقدرها هم آدم درست‌حسابی‌ای نبود و مرد را تهدید کرده بود که اگر دستورالعمل را ندهد، او را خواهد کشت. بعضی‌ها هم گفته‌اند این بخت‌برگشته بعد از این‌که دستور را برای همگان افشا کرد، گردن زده شد. خلاصه بستنی در همان حول‌وحوش بود که همگانی شد و از دربارها بیرون می‌آمد. پروکوپیو کوتو، سرآشپز سیسیلی، احتمال اولین کسی است که با افتتاح کافه پروکوپ در پاریس در سال 1686، بستنی را برای عموم مردم سرو کرد.

داستان و تاریخچه بستنی در آمریکا

در آمریکا اولین آگهی روزنامه برای بستنی در دهه 1770 ظاهر شد. اولین بستنی‌فروشی در سال 1777 در منهتن افتتاح شد. جورج واشنگتن تقریباً 200 دلار – یک تن پول در آن زمان – برای تجهیزات و دستورالعمل‌های بستنی در سال 1790 پرداخت کرد. توماس جفرسون دستورالعمل شخصی خود را برای بستنی وانیلی داشت و در سال 1802 او اولین رئیس‌جمهوری شد که بستنی را در کاخ سفید سرو کرد. گفته می‌شود که دالی مدیسون، همسر رئیس جمهورْ جیمز مدیسون، با وجود یک مهماندار مجرب و جذاب به شوهر ضد‌اجتماعی خود به‌واسطه سرو بستنی، کمک کرد. مهمانی‌های مشهور او اغلب شامل موسیقی، شام‌های مفصل و نوشیدنی‌های فراوان بود و برای دسر، بستنی صدفی به مهمانان داده می‌شد تا دهان همه وابماند.

لذت خوردن بستنی کی به آدم‌های معمولی رسید؟

درست‌کردن بستنی سخت بود، پس برای مدتی طولانی فقط قشر مرفه می‌توانستند آن را بخورند. اما این قضیه در قرن نوزدهم تغییر کرد، زمانی که دو پیشرفت مهم باعث شد بستنی به میان‌وعده رایج امروزی تبدیل شود. اولین پیشرفت، بستنی‌ساز دستی بود که در سال 1843 توسط نانسی جانسون آمریکایی اختراع شد. ما هنوز هم از نسخه مکانیزه روش جانسون استفاده می‌کنیم. دومین پیشرفت تبرید (سردسازی) انبوه بود. در دهه 1850، کارلو گاتی (مهاجر سوئیسی) و ژاکوب فوسل (یک نجیب‌زاده اهل بالتیمور) بستنی را در لندن و شرق ایالات متحده (به‌ترتیب) با سرمایه‌گذاری گسترده محبوب کردند. گاتی شیوه و دم‌ودستگاه خود را از نروژ وارد کرد. فوسل این فرآیند را با کارخانه‌هایی در بالتیمور، نیویورک، واشنگتن و بوستون صنعتی کرد.

پیشرفت بزرگ اما با افزایش تبرید مکانیکی با استفاده از برق و گاز اتفاق افتاد که امکان حمل و نگهداری بستنی را فراهم کرد. در سال 1899، ایالات متحده سالانه 5 میلیون گالن بستنی تولید می‌کرد. تا سال 1919 این تعداد به 150 میلیون افزایش یافت. هرچه یخچال ارزان‌تر می‌شد، حجم بستنی هم افزایش می‌یافت.

سروکله بستنی قیفی کی پیدا شد؟

فرانسوی‌ها ادعا می‌کنند که بستنی قیفی را در سال 1825 اختراع کرده‌اند، اما معتبرترین منبع نوشتاری درباره بستنی قیفی احتمالاً سر از انگلستان درمی‌آورد، جایی که در کتاب آشپزی خانم مارشال، در سال 1888، بحث بستنی قیفی پیش کشیده شده است. در آمریکا، ایتالو مارسیونی، مهاجر ایتالیایی، در زمینه تولید بستنی قیفی پیشرو بوده است. در 22 سپتامبر 1896، او شروع به فروش بستنی خود در فنجان‌های وافل خوراکی در وال استریت منهتن کرد. این اتفاق تقریباً یک دهه قبل از آن بود که چندین فروشنده نسخه‌های بستنی قیفی خود را در نمایشگاه جهانی سنت لوئیس معرفی کنند، رویدادی که این مخروط جادویی خوشمزه را در کانون توجه قرار داد. قبل از آن، مردم بستنی خود را مستقیماً از طریق لیوان‌های کوچک قابل‌استفاده‌مجدد می‌لیسیدند – که تا حدودی اشتهاآور هم بود (البته غیربهداشتی)!

تایم‌لاین تاریخچه بستنی؛ از بستنی‌های باستانی تا مدرن

بیایید در آخر بحث شیرین تاریخچه بستنی، یک تایم‌لاین درست کنیم تا هر وقت دلمان خواست سفر بستنی در دل تاریخ را مرور کنیم و بتوانیم با یک نگاه بدانیم، بستنی در چه سالی در کدام قدم بوده است. البته شما تا همین‌جا هم تاریخچه بستنی را شناختید و همین‌قدر هم کافی است که هر وقت بحثش شد بشوید یک متخصص تاریخچه بستنی در جمع دوستانتان. پس در ادامه سیر شکل‌گیری بستنی را با نگاهی جزئی‌تر ببینیم:

500 سال قبل از میلاد – مردم امپراتوری ایران اولین کسانی بودند که شروع به درست‌کردن بستنی کردند. آب انگور را روی برف می‌ریختند و در تابستان‌های گرم می‌خوردند.
400 سال قبل از میلاد – ایرانیان دستور تهیه بستنی را برای خانواده سلطنتی خود اختراع کردند. این نوع بستنی، از گلاب یخ، ورمیشل، زعفران، میوه‌ها و طعم‌های شیرین دیگر تشکیل شده بود.
37-68 قبل از میلاد – مورخان سوابقی پیدا کرده‌اند که امپراتور روم، نرون، غذاهای لذیذ خنک را دوست داشت. برای او مرتباً از کوه یخ می‌آوردند تا آن را با میوه و عسل بخورد.
200 پس از میلاد – تاریخچه بستنی در چین باستان از مخلوط شیر و برنج منجمدشده که به‌عنوان یک غذای تابستانی مصرف می‌شد، حکایت دارد.
800-900 – عرب‌ها دستورالعمل مدرن بستنی را با معرفی شیر و شکر به‌عنوان ماده اولیه تعریف کردند. تا قرن دهم، بستنی ساخته‌شده از شیر، خامه، گلاب طعم‌دار، میوه‌های خشک و آجیل در سراسر سرزمین‌های عربی به‌ویژه در بغداد، دمشق و قاهره ارائه می‌شد.
1100 – خانواده‌های سلطنتی چین و شهروندان ثروتمند، استفاده منظم از چندین غذای تابستانی مبتنی بر یخ را آغاز کردند.
اواخر قرن سیزدهم – مارکوپولو به ایتالیا بازگشت و داستان و دستور پخت بستنی را با خودش آورد. ایتالیا مجذوب یافته‌های خاورمیانه و آسیا می‌شود و عصر رنسانس را آغاز می‌کند.
1533 – بستنی فقط در ایتالیا محبوبیت داشت، تا اینکه ازدواج کاترین دی مدیچی و هنری دوم فرانسوی، بستنی را به قاره فرانسه و اندکی پس از آن، کل اروپا معرفی کرد.
1649 – معروف‌ترین مرگ مربوط به بستنی رخ داد. سرآشپز چارلز اول انگلستان مدت کوتاهی پس از اینکه دستور تهیه بستنی معروفش در بین مردم منتشر شد، سر بریده شد. او به‌این‌دلیل درگذشت که قسمش را زیر پا گذاشت، او به چارلز اول انگلستان قول داده بود که هرگز دستور بستنی‌اش را فاش نکند.
1744 – استعمارگران اسکاتلندی دستورالعمل بستنی را به آمریکای شمالی آوردند.
1774 – فیلیپ لنزی، آشپز آمریکایی از لندن به نیویورک بازگشت و بلافاصله شروع به فروش بستنی کرد.
1813 – همسر رئیس‌جمهور آمریکا، جیمز مدیسون، بستنی را در مراسم تحلیف سال 1813 سرو کرد.
1846 – نانسی جانسون از نیوجرسی، فریزر میل‌لنگ‌دار و قابل‌حملِ دست اول را اختراع کرد.
1851 – آغاز تولید تجاری بستنی در آمریکای شمالی.
1904 – نمایشگاه جهانی باعث شد تا فروشندگان محلی بستنی، اولین بستنی قیفی دنیا را بسازند.
1926 – اولین فریزر تجاری، اختراع و ارائه شد و شکوفایی صنعت بستنی در سراسر جهان را رقم زد.
1934 – پای اسکیمو اولین بستنی با پوشش شکلاتی بود.
1939 – تولید انبوه بستنی آمریکایی که برای تقویت روحیه نیروهای متفقین در اروپا ارسال می‌شد، توانست این غذا را در سراسر جهان رایج کند. اکثر مردم جهان بستنی را اختراع آمریکایی‌ها می‌دانستند.
بخش دوم قرن بیستم – با ظهور یخچال ارزان و انفجار انبوه برندهای بستنی، این دسر خوشمزه به یکی از محبوب‌ترین خوراکی‌های تابستانی جهان تبدیل شد.

از این سِیر تاریخچه بستنی برای بچه‌هایتان قصه بسازید. آنها همان‌قدر که عاشق بستنی هستند، عاشق داستان و تاریخچه بستنی هم می‌شوند.

تاریخچه بستنی در ایران

اولین‌ بستنی تولید شده در ایران به اواخر دوره ناصرالدین‌شاه قاجار برمی‌گردد. بعد از این دوران بستنی اکبر مشتی آمد. او فردی بود که در دربار مظفرالدین شاه، ساخت بستنی زعفرانی را یاد گرفت. بستنی اکبر مشتی با استفاده از گلاب، زعفران، خلال پسته و خامه تشکیل می‌شد. آن نوع بستنی به‌مرور به دست مردم عادی کوچه و بازار هم رسید و به شکلی شد که همه عاشقش شدند؛ این همان بستنی است که امروزه آن را به نام بستنی زعفرانی می‌شناسند.

اکثر بستنی‌هایی که در ایران وجود داشت زعفرانی، وانیلی با ترکیب رنگ قهوه‌ای تشکیل می شدند. رنگ قهوه‌ای بستنی نیز حاصل استفاده از دارچین بود. در آن زمان اگر این سه رنگ بستنی به هم چسبیده بودند، جزو بستنی‌های مجلسی به‌حساب می‌آمدند. جالب است بدانید در آن زمان که یخ‌سازی وجود نداشت برای تهیه یخ هم از برف یخچال‌های طبیعی توچال استفاده می‌کردند.

در اواخر دهه 40 شمسی، کم‌کم پای دستگاه‌های بستنی‌ساز به ایران باز شود. در آن زمان در کنار بستنی، بستنی‌فروشی‌ها فالوده نیز درست می‌کردند. در این دهه، شرکت‌های سازنده این دستگاه‌ها، به بستنی‌فروشی‌های معروف تهران، یک دستگاه ساخت بستنی هدیه دادند. یکی از بستنی‌فروشی‌های قدیمی تهران، اکبر مشهدی نام داشت. او تحت هیچ شرایطی زیر بار استفاده از این تکنولوژی‌های جدید نرفت و به همان سبک قدیمی کارش را ادامه داد.

جمع بندی

در این مقاله از مجله اسنپ اکسپرس درباره تاریخچه بستنی در جهان صحبت کردیم. متوجه شدیم که بستنی را کی اختراع کرد و این ایده چطور متولد شد. از زمان آمدن بستنی تا به الان، خوراکی‌های مختلفی تولید شدند. با این وجود هنوز که هنوزه، بستنی در صدر لیست خوشمزه‌ترین خوراکی‌هایی است که همه مردم آن را دوست دارند. شما هم اگر هوس خوردن بستنی به سرتان زده است، همین الان دست‌به‌کار شوید. اپلیکیشن اسنپ اکسپرس را نصب کرده و هر مدل و هر تعداد که بستنی خواستید سفارش دهید تا در کمتر از 30 دقیقه دیگر به دستتان برسد.

سوالات متداول

چه کسی به‌عنوان اولین نفر بستنی را اختراع کرد؟

ایرانیان باستان، اولین کاندیدای اختراع بستنی هستند اما بعضی‌ها می‌گویند بستنی کار چینی‌ها و سلسله تانگ است. گسترش آن در سراسر اروپا گاهی به بازرگانان عرب، اما بیشتر به مارکوپولو نسبت داده می‌شود.